Het had een van de grootste rampen uit de Edamse geschiedenis kunnen worden. Eind april 1972 gingen alle alarmbellen af nadat het aanbrengen van een glasplaatje op de muren van de Speeltoren door bewoner Gerrit bij ´t Vuur binnen drie kwartier knapte. Begin mei werd eindelijk ingegrepen toen bleek dat de toren op omvallen stond. Barton van Flymen was in die dagen een van de vele landelijke fotografen die de spanning, chaos, de evacuatie van bewoners en de eerste technische oplossingen vastlegde. Van Flymen was er door Het Parool op uitgestuurd. En kwam terug nadat hij zag hoe de Edammers intens bezorgd waren over hun toren en de mogelijke gevolgen als het mis zou gaan.
Dat er ooit een boek zou volgen had Barton nooit kunnen bedenken. Nadat hij in 2018 in Edam kwam wonen kreeg hij een kleine drie jaar geleden contact met Marianne Jonkman-Klok. `Marianne liep altijd met een fototoestel rond en op de markt vroeg ik haar of ze misschien iemand kende die mij zou kunnen helpen bij het assisteren en archiveren van mijn fotoarchief.` ´Ik´ riep de Edamse spontaan. Spittend door het enorme archief kwam Marianne een opvallende foto tegen. Met daarop grote kabels in de Lingerzijde hangende richting Speeltoren. Ze vroeg zich af wat dit betekende.
“Ben je gek?”
En zo stuitte ze op het verhaal van de bijna-ramp, nu 50 jaar geleden. Barton keerde na zijn opdracht voor Het Parool in het voorjaar van 1972 terug naar Edam. Hij volgde bewoners die hun huis uit moesten, legde de werkzaamheden vast, evenals de geschrokken en betrokken bevolking die van afstand ademloos toekeek. Hij werd in die dagen zelfs uit de toren gehaald. `Ben je gek, werd me toegebeten´. Maar de foto´s die hij vanaf die positie maakte zijn ronduit uniek.
Marianne Jonkman-Klok zag de (nooit eerder gepubliceerde) foto’s en al snel kwam het idee om er een boek van te maken. “In eerste instantie dachten we aan een echt fotoboek. Vervolgens startte ik onderzoek naar de personen die op de foto stonden en volgden er interviews. En toen liep het uit de hand…” Lacht Marianne. Ze had geen enkele ervaring met schrijven maar gaandeweg bleek dat ze er talent voor heeft. “Nadat ik veel mensen gesproken had en in het Waterlands Archief op allerlei notulen en tekeningen stuitte, voelde ik dat het hier ging om echt iets groots.” Behalve twee artikelen in de Periodieken van Oud Edam en oude krantenartikelen vond ze heel weinig informatie. “Toen ik merkte dat heel veel betrokkenen anno nu nog steeds heel boos en verdrietig zijn om hoe de Speeltoren bijna heeft kunnen vallen, wist ik dat al die verhalen de moeite waard zijn om op te schrijven.”
En zo ontstond gaandeweg ´Tien voor elf´, verwijzend naar het tijdstip dat de klok op de Speeltoren maandenlang stil zou komen te staan.
De redder
Er kwamen steeds meer mensen op haar pad en al die verhalen samen geven een compleet beeld van die hectische dagen. Zo sprak ze de man die gezien wordt als de redder van de toren. Theo van der Linden had een staalbedrijf. Per toeval werd hij gevraagd mee te denken om een ramp te voorkomen. Zijn oplossing, uitgewerkt op een sigarendoosje, bestond er uit om een korset van staal om de toren te bouwen. En om de naar het noorden hellende toren vast te ketenen aan een kabel aan de zuidkant. Die werd weer verstevigd door een vrachtwagen vol met zand. `Ik ben blij dat ik meneer Van der Linden nog gesproken heb. Hij is kortgeleden – net als nog drie geïnterviewden – overleden.`
Absurde redenering
De toren was gaan draaien en hellen nadat de gemeente opdracht had gegeven om de Franse School te slopen. Inclusief de steunberen van de toren. Het boek – vormgegeven door Peke Kuiken – toont aan dat de gemeente als eigenaar de opdracht plaatste, maar dat het Monumentenzorg was die had aangegeven dat de toren het wel zonder het naastgelegen gebouw kon stellen. Een absurde redenering bleek al snel want de toren was niet groter dan vier bij vier meter maar wel ruim 40 meter hoog, staande op een fundament uit 1500…
Glasplaatje
Twee omwonenden hadden dit al lang zien aankomen. Sixtus Huisink en grondlegger van Oud Edam Gerrit bij ’t Vuur waren al maanden bezig om de gemeente te bestoken met hun zorgen. Het glasplaatje in het voorjaar van 1972 was een noodgreep om te laten zien dat het echt mis ging. Ze hadden de zaak continu onder de aandacht gebracht. Zonder resultaat want ‘de specialisten zeggen dat het kan.”
“Achteraf kun je zeggen dat de toren ook was omgevallen als de bijgebouwen waren blijven staan. De toren was er al heel slecht aan toe. Een bewoner van het Jan van Wallendalplein had geconstateerd dat de toren was gedraaid nadat hij in ene twee wijzerplaten vanuit zijn slaapkamerraam zag. Terwijl er eeuwenlang slechts één wijzerplaat te zien was.
Franse School
De sloop van de Franse School was in maart 1972 begonnen. Er zou pas in 1980 budget zijn om de toren te restaureren. Maar toch werden de werkzaamheden veilig geacht. Toen de glasplaat brak en op Koninginnedag bleek dat de trompettisten op de trans de deuren bijna niet meer open kregen, werd eindelijk groot alarm, geslagen. De sloopwerkzaamheden zouden op 2 mei verder gaan. Er volgde koortsachtig overleg en omwonenden moesten geëvacueerd worden uit hun woningen. Waaronder Klaas en Marina Leek. Zij hadden als jong stel met een baby maandenlang gewerkt aan het opknappen van hun nieuwe woning pal naast de Speeltoren. Een val van de toren had tot vernietiging van hun nieuwe bezit geleid. En de verzekeraar bleek dit soort rampen niet te dekken…
Pisa
Voor Marianne en Barton, die afgelopen maand ook al veel aandacht kreeg met zijn Cruijff-boek, betekent het een einde aan een unieke en intensieve periode. ´Er staan zoveel bijzondere verhalen in dat ik durf te zeggen dat het echt een compleet boek is geworden. Zo stuitten we op het verhaal dat ook de bestuurders van het Italiaanse Pisa contact hebben gezocht met Edam-Volendam. Op een van de foto´s is een Italiaanse afgevaardigde zelfs te zien.´
Barton zag door zijn lens de stress van betrokkenen maar ook de nuchterheid van diverse bewoners. En was getuige van een heftige bewonersavond in de Harmonie. Want de onderste steen moest boven als het ging om de verantwoordelijkheid! Alles is op indrukkende wijze vastgelegd in het 160 pagina´s tellende boek.
´Tien voor elf´ kost € 25,- en is vanaf deze week te koop bij boekhandel het Pakhuys, Cas Sombroek, het Edams Museum en via www.tienvoorelf.nl
Expositie en film
In het Edams Museum is de komende maanden een speciale tentoonstelling ingericht met foto´s van Barton van Flymen en enkele anderen. Aangevuld met geluidsopnamen, steigerdelen, puin en delen van de oude bouwschutting. Zelfs enkele houten hekjes die dienden als afzetting en nagemaakte verwijzingsborden zijn aanwezig. Verder draait er een film waarin alle ingebrachte amateurfilmbeelden van die tijd te zien zijn. In totaal 1 uur en 17 minuten aan beeld!
Boekpresentatie
Afgelopen vrijdag vond in de Harmonie de boekpresentatie plaats. Inwoners Foeke de Koe (filmregisseur) en Bruce Amende (cameraman) hebben een documentaire over de bijna-val gemaakt. Die werd vrijdag deels getoond. De documentaire is aangekocht door Omroep Max die het in september van dit jaar zal uitzenden op de landelijke televisie.
Oproep aan gemeente
Op het hek bij de Speeltoren zijn sinds enkele jaren twee borden bevestigd die informatie verschaffen over de watersnoodramp van 1916 waarbij het hoge water tot ver in het centrum van Edam kwam te staan. De makers van ´Tien voor elf´ hopen dat de gemeente mee wil denken om ook een voorlichtingsbord te realiseren over de bijna-ramp in 1972.` `Het zou de geschiedenis recht doen`, aldus Barton van Flymen.
